A Travisagna Turreti, turreti, o amicu ! Ùn isteti fora cù issu timpurali chì pari ch'eddu disfessi u mondu. Vi pò ancu falà un branconu in capu ! À com'è vo seti vistutu vecu ch'è vo viniti da luntanu. Sàppiatila chì, avà, feti puri com'è in casa vostra. Seti foscu di grela quant'è mè. Noi altri Corsi semu più cà mezu Àrabi. Ci sò chì ùn a voni senta ; soca li dispiaci, ma tantu, hè. Chì ghjà sara vargugnosa ? L’ùnica volta ad essa eiu andata in Parighji era par un' uparazioni di u stòmacu. Eru cuntenti, chì a piaga di u corpu si sarrava à la lestra. Mi dissi u chjirùsgicu chì u me sangui cuntinìa elementi africani. Ùn hè una bona d'essa cusì è d'avè i feriti chì si bòddini bè ? Ni sò scalati invasori d’ogni mamma duranti i sèculi di a Storia ! A còntani i libra. Ma vi scalètini li Grechi, li Rumani, li Vindali, li Bizantini, li Saraccini, l'Ottomani, è tira via. Ed emu viaghjatu ancu no da un polu à quidd'altru. Micca eiu chì sò sempri campata in a me casa. Ma tanta ghjenti di meiu hè spaisata chì volsi francà u mari da buscassi unu stantapani à dura pena. Assai si truvàvani in Parighji. Parechji di u me sangui fraquintàvani Armeni chì facìani un caffè stranu. Buliàvani in a tazzina l'amaru è u zùccaru. Dopu si lampava u fondu in u piattinu da induvinà l'avvena. A sò chì, duranti parechji anni, vinìa una famiglia d'Armeni chì facìa u so nigoziu vindendu mercia è impagliendu carreghi. I battedda chì purtàvani i Corsi in Francia èrani veri purcili. N'aghju presu unu dopu à I'ùltima guerra, quidda volta di l'uparazioni par andà da Corsica à Francia è vultà. Mi n'invengu chì c'era una tinta vechja chì lacava a Corsica pà a prima volta. T'avìa i làgrimi à l'ochja. Par ùn veda u spittàculu di quidda miseria, avìa vultatu u spinu à l’altra ghjenti à s'era fasciatu l'ochja di fazzulettu neru. È ogni tantu suspirava. C'era un ghjuvanottu di a nostra vaddi. Era lindu, astutu, parintivu, vulsutu bè da tutti. Studìava da maestru di scola. N'avìami u 6 lugliu 1943 à deci ori di sera quandu vènsini i fascisti taliani in casa à a mamma è à u babbu ad arristallu cù u frateddu chjucu. Carulu t'avìa diciottu anni è Paulu sèdici. Dopu à l'incarcerazioni in Aiacciu, à Paulu u lintètini, mentri chì à Carulu u dipurtètini in l’ìsula d'Elba eppo in Austria. Ghjuntu quà, scappa è s'unisci à i partighjani cuncolti in ghjiru à Tito.A sapeti chì, aramazzè à I'Àrabi è à l'Africani, a Corsica si libarò di u fascìsimu u 9 sittembri 1943. Carulu era pussutu vultà in i so loca. Ma scelsi di prusegua a lotta à prò di a ghjustizia suciali è di a libartà da tutti. Scrissi u 25 aostu 1944 à quiddi di soiu una lèttara ch'e aghju cupiatu è inquatratu sottu à un vetru in istanza. Cusì, a sera, chjinèndumi, a vecu. È i paroli di stu tintu ziteddu m'intònani u cori, ogni volta, propiu com'è un tistamentu murali, colmu à tinnarezza ginirosa. Chì dicìa Carulu ? « S'e cascu, altri firmarani chì cumpiarani a nostra òpara ». Era spiranzosu di cuscenza. Senza sfrosgi, cù paroli assinnati, s'impegna nantu à una strada priculosa. A sà chì s'eddu mori, ci sò l'òmini chì ci voli dund'eddu ci voli. Ci sarà megliu làscita da noi altri ? U ziteddu chì s'hè apartu à a vita in paesi, à a cuscenza di l'inghjustizia è di a lotta da stògliala ; issu ziteddu vissi u sudori di u babbu in a vechja stazzona chì li ribòmbani sempri i rimori in arechji. Vissi a faccenda mai compia di a mamma curendu a so casa cù primura è dulcezza. A roba era poca, ma c'era l'amicizia tandu è si spartìa vulinteri ciò chì s'avìa. Ùn si lacava mora à nimu di fami. Puri sì a sucetà di l'èpica era dura, crudeli ancu. Certi volti ùn c'era mancu panni abbastanza da vèstasi. I ghjilona èrani cosa trimenti. L'avìati da coglia vo l'alivi cù u cotru ! Si vultava a sera in casa cù i spaddi chì si spaghjàvani da tanta stanchezza. Mancu c'era più laziu di manghjà o di chjachjarà. Ma c'era u sìntimu. À Carulu l'avìa dinunciatu un ghjuvanottu di i so anni. Èrani stati sculari insemu. D'altrondi figùrani tremindui nantu à u ritrattu presu in scola cù tutti i ziteddi di i so tempi. Dopu circaraghju in armariu è u fighjulareti stu ritrattu isciutu in u ghjurnali. Carulu s'impigneti in a Risistenza chì t'avìa dicessetti anni. È morsi in Slovenia dundi dormi in Radohova vas. Avìa incaricatu in a so lèttara, in casu d’ùn pudè vultà in Corsica, chì una cruciaredda fussi missa, in campusantu di paesi, à fiancu à a tomba di un amicu soiu uccisu da i fascisti. Vi contu tutti sti fatti chì vecu chì seti una parsona attenti. Par capì un locu ci voli à studià a Storia di u locu. Or purtroppu, in u mondu ch'è no semu, si passa, si veni, si dà capu à centu faccendi senza abbadà l'essenziali : a vita di i parsoni. Sò persuasa chì in stu paesi, cusì luntanu da u so locu è da a so ghjenti, intesi quantunqua, in u 2sonu di i boci d'òmini è di donni chì i paroli li sfughjìani, una miludìa chì li ramintava ciò chì a mimoria avìa tinutu di a so bedda vaddi dundi si stà cusì bè. Sareti ancu di stu locu chì hà cunnisciutu I'ùltimi ghjorna di Carulu. È sò sicura chì mi pudareti cuntà tanti passati chì m'ani da incantà. Quandu calchì frusteri ghjunghji socu sempri attenti à ciò ch'e possu imparà d’eddu. Cusì si viaghja. Eiu, disgraziosamenti, ùn vocu indocu. Ma mi pari di mutà passu quantunqua ogni locu accugliendu a ghjenti chì pianta in casa meia. Ùn a videti in èssari ch'e sò ! Era in tempu d'occupazioni taliana quand'e sò nata. A tinta di mamma, chì hè morta mesi fà, era incinta di mè. Ma l'affari ùn andava cù i so peda. Suffrìa i martiri. Ùn si pudìa più valè da par edda. In u lettu ùn pudìa stà cù tutti i faccendi chì c'era à dà capu. Sintìa chì u parti si prisintava mali. À u spidali mancu pinsacci. Ancu di grazia calchissia hà chjamatu u medicu militaru talianu chì hè vinutu senz'altru. Fù eddu à cògliami cù Maria Cigliona chì facìa a bona donna. Mamma straziò ori è ori. À la purfini, sò nata cù a poliomielita. Quiddu mèdicu mi curava à l'appiattu. Bramava d'ùn essa vistu da i Camisgi neri chì l'avarìani castigatu par via di mè. Mi n'hà datu midicini è mi n'hà fattu iniezzioni ! Eru tranchja è scianca da a parti manca, ma a vita a m'hà salva. In 14, mamma era sempri in corpu à a mamma quandu u babbu hè partutu in guerra. Ed hè statu tombu in i prima ghjorna di a guerra. Ùn si sà mancu dundi a so spoglia si trova. T'avìa vintisei anni. Hà lasciatu in paesi a moglia cù dui figlioli masci, una fèmina è à mamma ancu à nascia. A mi cuntava a tinta di mamma chì, duranti sta guerra, a Corsica hà ricivutu più di quattru mila Serbi chì si sò rifughjati ind’è no. Dopu à a guerra ci sò ancu chì si sò fermi è si sò maritati. A videti chì sta vechja terra hè locu d'uspitalità. Mendi n'avemu ancu no. Semu com'è l'altri pòpuli del mondu. Ma ùn ci hè un ghjudeiu, o chjucu o maiò, chì fussi statu dipurtatu in un campu di starminiu. Dighjà Pasquale Paoli, chì fundeti a prima Ripublica d'Auropa, feci vena da Livorno tanti famigli di ghjudei chì si pòtini stallà è goda una vita comu si devi. Avvicinètivi parpena da u focu. Sti pochi anni, u branu hè bizarru. Dicìani l'antichi chì marzu t'hà setti barretti ; una caccia è l'altra metti. Eti vistu, prima, tamanta piuvita ! A campa, avà hè aduchjatu, è u soli uchjitteghja. Hè par quissa chì a matina 3intaccu sùbitu u focu. Eppo, à dilla franca, à mè mi piaci à stà pusendu à fighjulà i fiari chì bàddani. Ma ci pensu ! Fareti cena cù mecu. In u meziurnali aghju appruntatu calchì poma mizani. I lacu buchjuti è i mettu in a cènnara sottu à a brusta. Tastareti com'eddi sò boni. À com’è vo surriditi, o amicu, mi n'avvecu chì sta dirrata v'accunsenti. Faraghju una frittata d'ova freschi cù un pocu di pitruseddu minuzzatu. L'aghju coltu in ortu nanzi ch'è vo ghjunghjìssiti. Cercu sempri di valemmi da par mè. Mi campu fèndumi un cantu d’ortu. Sarà a faccenda chì m'hè sempri piaciuta. M'insigneti u tintu di missiavu, u babbu di babbu. Era un omu chì parlava pocu è ci vulìa ch'e fighjulessi ogni ingestu di soiu. Mi pristava i so attrazzi. Ed eddu osservava com’e zappittavu. Fintantu ad avè capitu l'esattezza di a manera di fà sicondu l'arti ùn mi lintava. Dicìa chì l'urtulanu osserva a natura ed hè osservatu da a natura. « A me chjuca, ripitìa, s’è tù inganni a terra, da dopu a terra inganna à tè ». Eiu, un pocu tistarda, vulìu sapè ogni vinuta di Cristu. Li punìu sùbitu a listessa dumanda : « Parchì, o missià ? » Ma eddu, tandu, mai mi dava capu. Eppo, statu parpena, si ghjirava versu mè, dicendu : « Sè bè di u razzinu di I Salvatichi ! » Bisogna à divvi chì u sopranomu di a famiglia di mamma hè : « I Salvàtichi ! » Avìu pugnatu di cunnoscia l'orìgina di stu nomu. È a d'aghju fatta. A m'avìa spiigata a tinta di mamma. Pari chì u missavu di u missiavu di missiavu Santu - u missiavu di mamma - si chjamava anch'eddu Santu. Una volta, era chjucu, quandu u babbu u manda à l’ora di meziornu à buscà un attrazzu ind’è un vicinu. Vulìani ch'eddu stessi à cuddazioni. Risposi di nò, chì u babbu l'aspittava. Tandu l'omu dissi : « Oh ! Chì salvàticu ! » è li firmò da numìgnulu. Vi scappa a risa è t’aveti a raghjoni. Ùn si ridi mai abbastanza. D'altrondi vi diciaraghju chì aghju sapiutu ch’è vo ghjunghjìati, chì a ghjumenta hà furmitatu trè volti. Capizzeti ? Vi spiegu parchì trè volti. U prima fròmitu hè par avvisammi chì calchissia s'avvicinava da a casa. U sicondu par pricisà chì si trattava di una parsona scunnisciuta. È u terzu par significà ch'è vo seti bravu. L'affari vi stona ? Dumani matina vi prisintaraghju a ghjumenta. Hà pudditratu di pocu. À l'abbrucata si teni à u sbroncu di a casa ad abbadà ogni minuzìa. U me ghjàcaru hè annosu ed hè cioncu com’è una campana. Li piaci à stà à fiancu à u puddetru quandu a ghjumenta s'alluntana un pocu à pascia patima in u prati. 4V'aghju da cuntà un affari ancu più stranu. Ùn vi parlu micca di coglia a luna in u pozzu. Scemi ùn semu nè eiu nè vo. Steti à senta. T'avemu una ghjesgia chì hè vechja quant'è u cuccu. Cù u tempu marzulinu infreba è sfreba. Hè tutta gobba è pendi più à una parti cà à l'altra. Spedda ogni tantu. Tossa è sfiata com'è ch'edda s'avissi da assuffucà. Si scuzzula, circhendu soca, à cacciassi da dossu a burfuraccia. Certi volti, quandu a spadda li prudi, s'arremba à u campanili da grattassi. Tandu u campanili, chì t'hà l'affannu, metti à starnutà ori è ori. Vuleti senta u rimusciu. N'aveti intesu di i vostri parti un campanili cusì diddicatu di gola ? U nostru hè vechju sbuzzacatu. Ma ùn hè una scusa. Ci sò campanili più vechji. Ci conta u mèdicu chì ci n'hè unu in terra ferma, longu quant'è maghju è vechju è rivechju, è chì hè tortu. Videti com'è certi fichi maturi codditorti chì stani à capu in traversu. Cusì pà stu campanili tortu. Ancu di grazia ùn hà mai rifritoria nè catarru, chì osinnò si sdonza. Dopu vi possu dì chì, tempi fà, sò isciuta di notti. Era bughju neru. I lumi di paesi èrani spinti. Ùn c'era nè luna nè steddi. Avìu pensu d'accenda un candeli ma c’era un ventu trimenti. T'avìu l'arvai à tena ritta. Mi dumandareti ancu ma chì andarà fora una vechja tutta torta senza bisognu. Ci hè un cuginu di meiu chì stà più sopra. T'hà un càncaru. Di notti, una o dui volti, m'arrizzu è vocu in casa ad eddu à falli l'iniezzioni di murfina. Mancu t'aghju bisognu di fighjulà l'ora. Quand'eddu soffri troppu, vuleti senta tamanti briona chì li scàppani. Dici à a moglia : « Chì aspitteti à tumbammi ! Dètimi una piulata ! Mi stràcciani i me carri. Pari chì u me sangui fussi focu ». Di pocu, hè vinutu un cuginu chì ùn hà maliziatu nudda. U muribondu l'hà dumandatu di dalli un culteddu da mundà una mela. Ma, avutu u culteddu, pugnava di tagliassi i veni. Volsi attraghja a ghjenti di u vicinali. Faci chì, quand'eddu briona, eiu marchju senz'altru. Sintèndulu raghja, lacrimeghja ancu I’orsu in a tana. A vi dicìu, era notti nera. M'affarravu à a ringhera par ùn inciampà. Scampa chì socu à menti quant'eddu ci hè scalini à falà sinu à u stradonu. Di colpu, unu spirionu di lumu splendi nantu à a casa di Saveria chì hè nucenti com'è l'ànghjulu minninu. À mezu stradonu, c'era zia Nacenzia, morta quand'e eru una mucicosa. Avìa fattu una fucara à mezu à l'anchi è tinìa i mani in a fiara. Ùn li si vidìa a faccia, chì s'era fattu falà u fazzulettu. L'aghju sciaccatu un calciu ed hè sbulata in Arcinivali. Ancu assai 5t'avìu in capu u fazzulettu di melinos di a tinta di mamma. U d'avìa datu a zia, a suredda di u babbu, chì l'avìa purtatu pà u dolu di u frateddu, u tintu di missiavu, mortu in guerra. Avà stu fazzulettu l'aghju eiu. Zia Nacenzia hè sparita. È, arrimbatu à a casa di Saveria, illuminatu da un solu eternu, c'era un ghjàcaru. Vi parlu di un ghjàcaru maiò, micca di un cateddu qualunqua. Vo, ghjàcaru cumpagnu l'aveti mai ancu à veda. Era tamant'è a quatrera di a casa. Di musu sfrisgiava u fumarolu. Era umbrosu à chì ùn sà a strada di u labirintu, in u locu chì a terra cerca u celi. Ma à mè mi fighjulava è sgrignava i denti surridendu. Vidèndumi, s'hè incaminatu è mi s'hè accustatu. Semu cuddati insemu sinu à u poghju supranu. S'hè piantatu in piazza di a casa di me cuginu. L'aghju fighjulatu. Stava ochjichjusu. Li lucìa u pelu magnificamenti. Parìa ch'eddu u fascessi un veli d'oru tralucenti. Pinsènduci da dopu, a vi possu dì in emma ed emma, sò ferma incuchjarata. Ghjàcaru più umbrosu di tandu, mai n'aghju più ancu à veda. Figurètivi à vo chì m'hà accumpagnatu sinu à ind'è me cuginu. M'hà aspittatu. È, à vultà, era dinò cù mecu. Ghjuntu davanti à a casa di Saveria m'hà abbadatu bè eppo hà ghjiratu u spinu ed hè sparitu. A passata l'aghju conta à zia Santa Mammina chì m'hà signatu senz'altru. Mai s'era intesu in i cuntorra chì calchissia avissi un ghjàcaru cumpagnu. Sò com'è vo, chì vecu chì mi steti à senta capizzendu. Mi dumandavu s'eddu si trattava di roba viva o morta. Zia Santa, chì era pràtica in i cosi sdorii, m'assirinò calchì ghjorna dopu palisèndumi chì stu ghjàcaru era un animali pà u bè. Avìa pisatu u ditu accirtendu : « 0 cummà, quiddu ghjàcaru u v’hà mandatu u Signori lddiu. Allora prigheti pà l'ànima di i vosci morti chì vi sò cusì vardinchi. Santu Diu è Santa Madri dètici risorza di saluta è di paci ! » Risposi eiu : « È cusì sia ! » Videti, o amicu, ci voli sempri à prigàssila bona. À posta ch'è vo sunnutteti quì v'aghju da cuntà calchì passata di i cuntorra. Mì, attizzu u focu, scaldètivi puri i mani. À mumenti semu à mezu aprili è u tempu s'hè mai ancu ad astaghjunà. Oh ! chì t'avìani a raghjoni l'antichi : u to più beddu ceppu tènilu à maghju. L'avareti ancu vista ghjunghjendu, a me mora di legna hè sempri alta. Ci voli ad essa antivisti. Infini chì, in un paesi di a muntagna sopra, c’era una famiglia di trèdici ziteddi : dòdici masci è una fèmina. A fèmina, a tinta, t'hà avutu un ziteddu senza maritu. Di notti, ani purtatu u ziteddu in Furcaronu à l'usciu di a siconda casa, dicendu : « Piglieti ciò 6ch’è no lachemu ». A ghjenti di casa hà pensu à un taroccu è nimu hè isciutu. A mani matina ani trovu u ziteddu sticchitu. Era mortu. I ciandarmi fècini l'inchiesta. Sò andati in a famiglia di i trèdici. Ani dittu tutti chì a fèmina era cuddata in Bastelica ind'è i cugini. Qualchì ghjorna dopu era morta. À l'intarru hè affaccatu ancu u pracuratori. Si sintìa dì : « Uh ! tanta ghjenti chì ci hè ! Hè vinutu ancu u pracuratori ! » Ma dopu, à l'intarru, ani dittu : « A ghjuvanetta, l'ani avvilanata ». Tandu dissi a mamma : « Sò stata eiu ». L'ani cundannata à sei mesa di prighjò. Ma a mamma ùn era reia ; a causa l'avìani i frateddi di a fèmina. A sorti di a donna hè sempri tribbulata. C'era una famiglia di i me parti chì èrani quattru : un frateddu è dui sureddi. Dicìdini un bel ghjornu chì solu una suredda si maritarà. Scèglini chì u matrimoniu tuccarà à a minò. È li tròvani un ghjuvanottu chì l'avìani dittu ch'eddu era di famiglia chì èrani mori è ch'eddi t'avìani roba à buzeffi. L'altr'è dui sureddi è u frateddu chì s'avìani da firmà fantini pinsàvani chì, cusì, u cugnatu ùn li circarìa micca i scirri par via di i patrimonia. Faci chì èrani cuntenti. Ed avìani pensu di fà una festa da u vicinali. Èrani bè è megliu cù tutti. Ben vulsuti è stimati di leva in purleva. I sureddi dicìdini di fà i fritteddi. Mèttini à impastà cantendu è ciancendu com'è à l'abitùdina quandu a letizia li culmava u cori. È dìcini : « Tù, o fratè, và ghjà in u Pinzareddu à i legna ». U frateddu insama u sameri è campagneghja senz'altru. Statu una bedda stonda, à l'ora di u tramontu, ùn vidèndulu micca ghjunghja, i trè sureddi còrrini à veda. Imbatti quì, imbatti quà, u tròvani mortu à u càtaru di u valdu. L'avia tombu u prumessu sposu par via di spartimenti. I trè sureddi ni fècini ancu una puesia chì si chjama « U lamentu à u frateddu di i trè sureddi ». Sintiti a suredda maiò : « 0 fratè, lu me frateddu Lu nucenti senza torti Bramu di sfraià lu celi È di stògliati la morti Chì t’hà coltu la vigliacca Eri natu à mala sorti ». Sintiti a suredda mizana : 7« 0 fratè, lu me frateddu Mi cantavi li canzoni À la veghja ogni sera È suffiendu li tizzoni Mi francavi da lu fretu Chì mi dava li ghjiloni ». Sintiti a suredda minò : « 0 fratè, lu me frateddu Lu me dolci fratiddonu Mi circavi lu maritu lnd'è la ghjenti di tonu Ma ci fù lu mal distinu Chì mi deti lu falsonu ». Sintiti i trè sureddi : « 0 lu nostru fratidducciu Uccisu à tradimentu Da la latra di la morti Senti ghjà lu nostru pientu Chì di sangui hè ripienu Sgarmigliatu da lu ventu ». Prima si vuciaràvani i morti. S'usava cusì. A tinta di minnanna, da a parti di mamma, era una vuciaratrici di numata. A chjamàvani ancu à vuciarà ind'è l'altri. Ma ùn era mistiiranti di u vuciaru. Ùn a facìa cà quand'eddu si trattava di u ceppu. Ci vulìa ch'edda cunniscissi a ghjenti è ch'edda a vulissi bè. Ùn andeti à figuravvi ch'edda vuciaressi pà i numichi. Era una donna ribraduta è dicisa. Tema ùn n'avia. Rispittava a ghjesgia. Ma puri di salvà ad unu da calchì prìculu, avarìa minatu ancu à a croci. Quand'edda mittìa à vuciarà, tuttugnunu a stava à senta. Calava u fazzulettu nantu à l'ochja è parìa ch'edda s'azzichessi trinnendu u capu. Eppo lampava versi com'è tanti saetti. Currìani i paroli fendu un cuncertu d'imàghjini fondi è varii. 0 s'e avissi pussutu tena menti tutti quanti sti vuciari ! Purtroppu sò sminticati, cacciatu calchì versi chì mi sò fermi impressi. 8Vecu, o amicu, ch' è vo fighjuleti u me sacconu. Avareti da rida quand'e v'avaraghju contu chì stu sacconu hè u me lettu. Missiavonu, u maritu di a vuciaratrici, durmìa anch'eddu guasgi da un capu d'annu à l'altru nantu à un sacconu sìmuli. D’altrondi, u meiu ch’è vo videti quì, l'aghju fattu cù un pezzu d'ìntima chì avanzava di tandu. Si sponta è s'apponta in cantu da pudè cavà i casci vechji di granonu è cambialli par casci novi. À chì ùn hè avvezzu hà da truvà chì i casci secchi fàcini u rimori è impidìscini di dorma. Ma, à mè, ùn hè unu rimori chì mi dà da fà. Ed eiu, quandu u tempu inghjilatisci, mi stendu nantu à u sacconu à cantu à u focu. Una campa ! M'alegru ch'è vo sunnuttèssiti in casa meia. Durmareti in istanza à a tinta di mamma. Ci hè una strapunta di lana bona. Ma avà, parlènduni, mi scappa a risa. Avvicinètivi, ùn àghjiti paura. Mirè, ci hè unu spurtonu cù a so tela drentu. Era di a tinta di mamma. Mittìa i so acughji. Ci sò l'acughji da calzittà. Eppo dinò l'achi da fà i strapunti. Mamma era una sartori fina. Li si pudìa dì ch'edda t'avìa l'acu à setti cruni è i fòrvici à novi faii. Sapìa fà i calzetti in cundizioni. Ùn pari micca cusì. Ma certi affari sìmplici di prima intrata sò assai cumplicati. Mi spiicava i diffarenti parti di a calzetta quand'edda ni facìa una : a ghjamba, u pedi, a calcagnetta, a calcagnola, è a punta à fucaccia di meli. Quandu mamma hè morta, cù me suredda maiò a lana chì firmava l'emu data, chì si timìa ch'edda ùn tignulessi. Ed emu tinutu tutti l'achi è l'acughji. Or t'aghju una ghjatta chì, quand'edda hè nantu à u catiddà, cerca sempri di cuzzassi in u spurtonu di mamma. Ogni volta batti di metta i cateddi drentu. Faci chì, ghjorna fà, hè catiddata dinò. Hà fattu trè ghjattini masci. Dui, tracchizzati com'ed edda, è unu, neru neru. Ma t'avemu un casticu in u circondu. Ci hè un ghjattacciu russicciu chì tomba i ghjattini. È in una scappiamanata hà tombu i dui tracchizzati. Quand'e l'aghju scrochju s'attaccava à morda u ghjattinu neru. Mi sò fraiata di palu à u russicciu chì hè scappatu à tintenna tappata. Cusì chì aghju missu ghjatta è ghjattinu in u spurtonu. Vidareti quant'edda hè cuntenti a ghjatta. Ma hè una ghjatta strana. Gattivi azzioni in casa ùn ni farà mai. Ciò chì hà chì ùn mauneghja micca. È di notti vò escia in piazza à fà i so affari. Veni à scitammi. M'alliscia di musu a faccia o mi veni addossu. Certi volti ancu mi lecca una mani. Ùn vi ni feti puri, si faci sempri capiscia in calchì manera. U ghjattinu, quand'eddu ferma solu, s'aguffa è aspetta. Ma quandu a mamma volta, o tamanta aligria ! Mi diciareti ch'e vi contu avà 9una cosa da nudda. Or lu me caru, a vita si cumponi di tanti è tanti pìcculi passati chì pudarìani di sicuru essa fighjulati par insignificanti. Ma ramenta a voci antica : « Ùn ghjudicà a to vita in tal òpara finita ». Sarà un pinsamentu chì ci sarà ancu ind'è vo. Forsa par via chì si tratta di un embiu universali. S'eddu si prova ad entra in u fondu di ciò chì a vita hè à veru, ci hè propiu da perda u marmarùculu. Hè tràgica l’esistenza umana. ùn si pò sceglia a significazioni di ciò ch’è no emu campatu cà à I'ùltimu mumentu, quiddu di a morti. È, tandu, nimu pò più dì nudda. Varcatu a verga è ghjuntu à l’altra sponda, a ghjenti di quinci ùn senti più nienti di ciò chì pudarìa vena da a parti di quandi. Vecu, à com'è vo capizzeti, ch'è vo capiti u sensu di i me paroli. Hè chì avareti ghjiratu a Travisagna. Anh ! Anh ! Vi scappa a risa ! In u nostru locu, ghjirà a Travisagna vò dì cunnoscia tuttu di u mondu. Pari chì, sèculi fà, Trebizonda era una cità assai stimata pà u cumerciu. È i paroli sò spezia di una mercia. Una mercia particulari. Sàltani da una bocca à un' arechji. Viàghjani in u labirintu di u ciarbeddu. È, o un ghjornu o un antru, pìgliani occurrenza di calchì circustanza ed èscini da a bocca, novi framanti. A videti dund'edda si trova a Cicilia ? Ùn hè quantunqua po à l'altru polu, ma ùn hè mancu a porta à cantu. Or beni, t'avemu in cumunu saccati di pruverbii. Vi ni citaraghju unu : i guai di a pignatta ùn ni sà cà u cuchjaronu. L'espressioni ciciliana hè listessa. Eppo, annu passatonu, aghju vistu un filmu grecu. In una scena di matrimoniu s'uffrìa à a spusata una spurtata di citrona. Ed ani prununciatu una parola chì s'assumiglia à purtugalli. Par via chì, in certi loca di Corsica, i citrona, i chjamemu l'aranci è ancu i purtugalli. In un antru filmu, ebreiu, ùn aghju coltu cà una parola, era u pitruseddu. Dimu dinò u pursemu in paesi. D'altrondi, à mumenti, sarà ora ch'e allistiscissi a nostra cena. Stapparemu ancu una butteglia di vinu bonu. Vi piaci u vinu, nè vè ? Par dìvvila franca, mi pari ch'e vi cunniscissi da sempri. Com'è ch'è vo fùssiti unu di a vostra vaddi. U paragonu pò andà. U Maritarraniu hè com’è una conca furmata da un fiumu stesu chì currarìa trà mezu à dui spaddi. È un rimori mossu in cima si senti in fondu. Una vaddi hè com'è un tamburu chì risona. Ci vurrìa ch'eddu ùn si sintissi cà manifistazioni d'aligrìa è di paci. Cusì tuttugnunu gudarìa una vita bona in u so locu. A criditi ch'eddu hè vinutu u tempu di a ghjustizia da tutti ? Chì tuttugnunu 10avarà u so qualtantu da manghjà è da bìa ? À chi hà troppu devi sparta cù à chì ùn hà micca. A tinta di mamma dicìa chì più si dà è più ci n'hè. Era fatta cusì. È sò fatta cusì anch’eiu. Accunsintiti ? Quandu l'usi sò beddi è ùtuli, ci voli à tènali. Osinnò emu da turrà stracci in bocca à u ventu. Eiu, à contu meiu, ùn trovu à dì à nimu. Lacu a ghjenti in èssari ch'edda hè, ma mancu paru capu à ciò chì uni pochi mi tròvani à dì. Tuttugnunu hè lècita ch'eddu dicissi a soia. L'altri quant'è mè. Eppo parchì ùn mi piaciarìa à senta u parè di i parsoni ch'e cunnoscu o ch'e infattu puri pà a prima volta ! Ùn sarà cusì ch'eddu s'impara ? Cù voscu ciò chì mi piaci hè ch’è vo steti à senta di un modu fondu. Risentu chì u vosciu u locu s'assumiglia à u meiu. Ancu par essa luntanu. Succedi chì paesa situati à chì à un polu à chì à quidd'altru t'ani, tanti volti, usi è custumi chì sò una cosa stessa. Avà hè bughju. Hè calata bè a notti. S'è vo vuleti possu accenda u lumu. Ma vecu ch'è vo seti com'è mè. Ameti à fighjulà u focu quand'eddu annotta è chì ogni cosa trasvisa. Sapeti micca chì, in i tempi, c'era unu ricuncinu chì vinìa, in quandu in quandu, à ricuncià paghjoli è pignatti. Era manenti. T'avìa un carrettu cù i so attrazzi. U strascinava da par eddu. C'era sempri par istrada calchissia chì li dava vulinteri una manu da aiutallu, ed era cuntenti assai, màsimu in i cuddati. Quand'eddu ghjunghjìa in u poghju, s'arrimbava à u nostru forru ; cusì, d'invernu, li facìa prò u calori cappiatu da u forru. U vulìu fà turrà in casa. Ma ùn c'era l'arti. Dicìa chì a so vita era di stà fora. Accittava u piattu di suppa o una fetta di prisuttu casanu ch'e li purghjìu. Dopu, par dorma, s’accunciava nantu à a strapuntina ch'eddu stindìa sottu à u so càrrulu. Prima di ciuttà in u sonniu biatu, cantava i lodi di u Signori è prigava di vera nucenza pà l'ànimi del mondu. Era pòvaru, di una puvartà sapiuta, di una puvartà accittata. Ma a dicìa vulinteri ch'eddu era filici di campà à a stedda. Era successa chì una volta l'avìa coltu à trapassi u timpurali. Volsi piantà in u valdu allamaghjatu. U pocu soli di a ghjurnataccia era tramuntatu è parìa ancu ch'eddu ùn essi più da vultà à illuminà a vechja terra. Ùn c'era un fiatu. Mulinava a nevi è carcava a campagna. U celi era carbonu neru. C'era propiu da addispirassi. Ma u tintu ricuncinu t'avìa una fedi maiò in a bunezza di I'òpari fatti da a mani di u Signori. Ogni ingestu di quiddu disgraziatu chì campava à strappera, ogni faccenda di soiu in a so arti, era un modu di glurià è di magnificà a bravezza di Cristu ch'eddu 11avarìa vulsutu aiutà à l'ora trimenti di l'angoscia in a notti di l'Alivetu, eppo nantu à a strada di u sacrifiziu, quandu u figliolu di l'omu era culpitu à frustati è custrettu à purtà u legnu di u so martiru. U ricuncinu s'era ingulfatu in tamanti pinsamenti. Comu sarà pussuta essa chì certi volti a ghjenti fussi crudeli è s'accinghjissi à sacrificà a parti bona. Era di sicuru un misteru maiò chì u supranava. Mancu valìa à circà di capì calcosa in a spissezza di l'umanità. A nevi mulinosa l’avìa tappatu l'ochja. Ma viaghjava attaccatu à u so carruleddu. Era u so stantapani. Cun eddu t'avìa u vittu chì l'abbisugnava. A nevi avìa furmatu una curteccia di cotru chì u cicava. Senza avvèdasi di u prìculu, s'avvicinava da una trapintala. Avarà avutu da accada tandu un assembru ? Sarà stata dicritata a stonda ùltima di a so vita ? Successi à l'ispinsata un fattu inauditu. L'ani conta da dopu un maritu è una moglia chì stàvani in u vicinali. Èrani tremindui carbunari. Facìani carbunetta da venda. Campàvani in una casetta intittata di scànduli è durmìani nantu à a rapazzola. Cusì pudìani dà capu à i so carbunari fasciati à casciàpuli. Erani avvezzi à u tempu malu è ùn timìani nè u caldu di u ghjornu nè u fretu di a notti. Ma, parlendu di ciò ch'eddi vìssini quidda volta, impalpulàvani di lingua. Pari chì, quandu u ricuncinu è u càrrulu èrani par sprufundà, ghjùnsini quattru ànghjuli chì, senza essa vistuti ùn èrani spugliati. I ghjambi èrani fusti d'àrburi è i braccia branconi. Tinìani, in pesu in pesu, ricuncinu è carrettu. À senta cuntà à maritu è moglia dici chì era un veda. Ma micca una viduta spavintosa. Era da veru un bel veda. Tuttu ch'eddu stessi sopr'à locu, u ricuncinu attaccatu à u càrrulu viaghjava par aria è francava l'abissu sfarracatu sottu ad eddu com’è tamanta bocca d'infernu. Or sapeti micca dundi scaleti u ricuncinu aiutatu da sìmuli putenzi ? Or bedda ! Steti à senta à mè. T'avemu in piazza, da sottu, un àrburi carcu à sèculi. Nisun àrburi l'impatta. Hè u missiavu di u missiavu di u missiavu di tutti i lecci di u rionu. Dìcini ch'eddu t'avarìa almancu almancu setti centu anni. Sò sicura chì puri vo chì aveti corsu a Travisagna ùn avareti scontru tanti volti un àrburi cusì anticu. Eppo, nudda d'essa vechju è rivechju, hè sempri in tepa. Ed hè una campa da noi altri. D'altrondi fù ancu a campa di u ricuncinu chì si svighjò à l'alba sottu à u so carruleddu arrimbatu à u nostru Saviu verdi. Sò i ziteddi à chjamà cusì u nostru arburonu. È a si mireta. Ni sò cunvinta chì, o eiu o voi, ci sarìami stunati vidènduci traspurtati in issa manera. Ma u ricuncinu, eddu, manc'appena. Com'è 12ch'eddu fussi un fattu di a vita d'ogni ghjornu. Era fattu cusì. L'àrburi li piacìa. Ed eddu piacìa à l'àrburi chì era in brama di discorra. À l'abitùdina c'èrani i pastori chì s'agrundàvani cù i so pècuri. S'affaccàvani ancu sameri è cignali. Succidìa chì un agneddu o un caprettu persu si piattessi in unu scorru di u carponu di u Saviu verdi chì, tandu, muvendu u frundamu sussurrava calchì nanna animalesca da patimà i chighjini. T'avìa l'arti chì ci vulìa riguardu à stu particulari. Cusì chì, missi à raghjunà cù u ricuncinu chì era calchì mesi ch'eddu ùn era più vultatu in casa soia. Avìa lacatu, addispirèndusi puri avendu u cori in paci, a moglia cù setti fèmini è setti masci, è un criaturu in corpu. Di sicuru, à st'ora, era natu. U Saviu verdi bramava di sapè u nomu di u paesi da dund'eddu vinìa u ricuncinu chì sapìa, senza sapè comu, chì u Saviu verdi, arradicatu quì da l'antichità, era in àbitu à dalli nutizii di casa soia, in un paesi dund'eddu ùn era mai andatu. U ricuncinu era nucenti, ma sapìa quantunqua chi l'àrburi viàghjani raramenti. S'aligrava u Saviu verdi ogni volta chì ghjenti o roba li s'arrimbava. Ci vulìa à veda a so campazioni quandu i ziteddi di i scoli scalàvani è li cuddàvani addossu. Parìa ch'eddu calessi i so vittona da essa megliu cuddatoghju. È li ni facìani suddìzzichi i ziteddi ! È li ni sciucchittàvani basgiucci ! Eppo, a sera, dopu à u tramontu, à l'affaccà di a luna, quandu u branu hè in u sfocu di a natura splindenti, u visitàvani pedicalzi pedicalzi l'innamurati. I ghjuvanetti è i ghjuvanotti chì sintiani in eddi u sborru di a vita. S'alzàvani i suspiri, i scaccanati, i prumessi. Tandu era com'è chì u Saviu verdi, arradicatu in i sèculi di i sèculi, aduniscissi a terra è u celi. Sò squisiti i fiori d'amori. Dolci è tènnari. Sapuriti è bundanti. È a sapeti chì i prumessi fatti in u frundamu spampanatu di u Saviu verdi sò sacri com'è l'ossa accolti in u sacraziu. Ci funu dui ziteddi chì s'èrani scambiatu una prumessa d'essa sempri unu à fiancu à l'altru, da quinci è da quandi. Fiora è Visconti èrani una cosa stessa. Maritàtusi, mai s'èrani spiccati. Ma un ghjornu di pèssima scunghjura, Visconti fù ammazzatu à tradimentu. Vòlsiti cunsidarà a doglia tamanta di Fiora. Visconti fù sposu in a vechja cappedda chì a so famiglia t'avìa da setti generazioni in quà. Oramai, Fiora avìa da stà sola u ghjornu. S'avìa da chjinà sola a notti. Avìa da discorra da par edda. Avìa da manghjà senza cumpagnu. Ùn c'era una stonda chì franchessi senza ch'edda pinsessi chì, edda, t'avìa pani è cumpànicu ; inveci Visconti, u so beddu Visconti, u so culòmbulu, era stesu in a nirura di a morti. Evucava i so 13capeddi luminosi com'è u soli, a so voci cumpassiunosa cù l'afflitti, i so mani cusì lisci da i carezzi diliziosi. Comu sarà pussuta essa ch'eddu ùn c'era più. Era bastata una stilittata in u spinu à trapassalli u cori. S'era sbiutatu di u so sangui. L'avìani trovu à cantu di stradonu biancu com'è l'alba. Trasvisatu da a morti. Ma a bocca avìa tinutu u so surrisu. Chì pudarà vincia u surrisu quandu a morti s'hè strappatu u pezzu ch'edda bramava ? À Fiora, Visconti li si prisintava. Edda, sintìa mummulà. Eppo, una voci tènua tènua li rimpruvarava ch’edda u s'era lacatu solu, ch'edda avìa sminticatu i paroli prumessi nantu à u Saviu verdi, duranti quiddi stondi maravigliosi. Ùn aviani dittu, com'è un ghjuramentu eternu, chì mai si lacarìani nè in vita nè in morti ? Visconti facìa sapè ch'eddu aspittava. È risicundava ogni notti. In u sonnu di prima sera ribumbàvani i paroli di u rimpròvaru. Sapìa Fiora chì ci vulìa à fà calcosa. Visconti ùn era unu à lacassi sminticà. A parola data nimu a pudìa nicà. Ùn pudìa accunsenta à u rifiutu. Era sempri quinci. Cù tutta a so forza accolta aspittava chì Fiora fessi ciò chì li tuccava, di modu ch'eddu pudissi viaghjà quandi, à prumessa cumpiita. À rombu di stà fendu neci di ùn capì, par via - à u veru fondu - chì ùn sapìa chì fà par suddisfà à Visconti, ebbi cugnizioni chì oramai una dicisioni ci vulìa à piglialla. Tumbà ùn si vulìa tumbà. Micca ch'edda avissi timutu a morti. Bensì pinsava Fiora chì l'amori spartutu cù Visconti cuntinivava aldilà di a morti, fintantu à campà edda. Andeti à veda à zia Santa Mammina chì stava in una casa bughja nera. Era chì, sicondu à zia Santa, l'affari di drentu à l'essa chì arriguàrdani a vita umana bisogna ad abbadalli in a bughjura. Dicìa à chì l'intarrugava : « Or comu vidarìu a luci di a cuscenza à lumu spampanatu ? » Soca l'oscurità l'accustava à i misteri fondi incavunati in a petra più dura è pretta. Zia Santa steti à senta à Fiora. Li dissi à bilbillinu calchì paroli : « Ùn t'affannà a me tisora inzuccarata. Vidarè chì, à cosi fatti di ciò ch’e t'aghju dittu eiu, u to Visconti hà da goda u sonnu senza fini. È sareti, tremindui, à cori in paci ». Fiora, iscendu da dund’è zia Santa, s'intesi sgravà di un pesu trimenti. Li parsi d'essa lèvula com'è una piuma bulata par aria. Feci, cun esattezza è senza rimandà, ciò chì zia Santa l'avìa insignatu. A sera stessa Visconti era sparitu è Fiora durmiti com’è una strapunta. U ghjornu di i Santi, Fiora apriti a porta di a cappedda dundi a cascia di Visconti era sposa. È, annantu, vìssini un ritrattu di Fiora vistuta da 14spusata. Sta prisenza era accurdata cù a prumessa chì Fiora è Visconti s’èrani fattu da ghjòvani. Mi lacrimèghjani l’ochja cuntendu sta passata chì hè successa in u poghju di sopra. Dumani ci affaccaremu à u Saviu verdi. U vidareti com'eddu hè beddu. Ad avà, hè sempri statu paratu da i foca criminali di l'istatina. Ma u ricuncinu t'avìa u paccareddu è vulìa imparà sì u parti di a moglia era andatu da bè è s'eddu era natu un criaturu masciu o una criatura fèmina. U Saviu verdi si spampanava da a risa. È ridìa, eppo ridìa, scuzzulendu cù tamanta aligrìa a so arburatura immensa. Intornu ridìani tutti l’àrburi di l'arburetu, ma la leccia minò, ma lu quarciu maiò. Ridìani li fiori, ridìani li sporti, ridìani li scarpi. È, pà una volta, ridìani ancu i scuntenti. Chì, u Saviu verdi ùn era àrburi in preda à l'angoscia o a malincunìa. Dopu à tamantu rimisciu, dici di una voci dolci è assinnata : « Dimmi, ma dimmi u nomu di u to paesi ». U ricuncinu, intimuritu, risposi : « U me paesi si chjama Locu di u locu ». U Saviu verdi scaccanò una bedda stonda è dissi cun aligria maiò : « U to locu hè ogni locu. Allora senti à mè. A to moglia hè aparturita è i to figlioli sò tutti in saluta. Ci hè fèmini quant'eddu ci hè masci. Par via chì hè natu un coppiu ». È u Saviu verdi scaccanava in più bedda. Si turcìa com’è ch'eddu fussi mossu è saccamanatu da un timpurali scalatu da i bocchi di l'infernu. U ricuncinu spacinziava, ma ùn osava à dì manc'una parola. U Saviu verdi ripresi : « Hè nata una fèmina ed hè natu un masciu. A fèmina l'ani chjamata Tumasgia è u masciu l'ani chjamatu Tumasgiu, par via chì Tumasgiu hè una parola antica chì vò dì coppiu. Sò ghjunti stanotti dui culòmbuti cuddarati chì èrani stanchi. Scalàvani da i spondi di l'Urienti. Prima d'addurmintassi ani chjachjaratu. Ani contu sta passata di a nàscita di u to coppiu. Ed eiu, in un sonnu veghja, l'aghju stati à senta. Ani dittu chì i dui criaturi sò cusì billini, bianchi è rossi. Nascendu ani lintatu tamanti briona. Eppo ani suttu singhi pettu di a mamma. Ani suchjulatu, segnu chì u latti mammarecciu li piacìa. Pari chì ani ghjiratu l'ochja, eppo, tacca è tacca ani fighjulatu i setti frateddi, i setti sureddi, eppo ani ghjiratu l'ochja à una parti è à l'altra è t'ani cercu. I culòmbuti tandu ani chjichjulatu fèndusi capì : avìani da spaisà è andà à purtà a nutizia à l’àrburi più anticu di a Vaddi cumuna, chì era un Saviu di numata. Ma, prima di campagnà, aspittàvani chì a rimòndula fussi intarrata à u pedi di l'arburettu ch’è tù avii piantatu un annu fà cù una ghjandi di meiu chè tù avii trovu culà in terra. Quidda ghjandi l'avìani purtata in u lobiu, tacca è tacca, i dui culòmbuli. Cun eddi è cù l'altri aceddi socu à capu di ciò chì succedi in u mondu sanu. 15L'aceddi, capisci, nimu l'abbada, ma eddi, inveci, sò astuti è stani à senta è vèdini. Dopu, quand'eddi ani fattu una grossa pruvista di nutizii scàlani quì à cuntà tuttu. Ci vò à sèntali battalà. Màsimu a sera, prima di u tramontu. Pari chì u ghjornu chì hè par compia fussi I'ùltimu. Faci chì à l'alba i sintiti po vo i lacheddi ch’eddi t'ani. Ùn a fàcini più finita. Quand'eddi sò sparasiati bè, tandu stani à senta à mè. È quand'eddi ani insaccatu bè ciò ch'e l'aghju dittu, senz'altru stèndini u bulu è cammìnani à chi à Livanti à chi à Punenti. Si spònini nantu à l’àrburi amichi mei è ùn dismèttini fintantu ad avè contu ogni minuzìa. Eppo, prima d'appuddassi par dorma, fàcini à li so piulacona u resucontu di a ghjumata. Cusì ùn li sfughji mai nudda. Avà dismettu di parlà. Ti lacu cù u silenziu, ch’è tù pinsessi à u to coppiu, à i to quatòrdici ziteddi è à to moglia ». S’è vo sapìssiti, o amicu, l'aligrìa di u ricuncinu quand’eddu ghjunsi quì in paesi. Aghju uffertu à i ziteddi nascitoghji dui marenghi d'oru di a tinta di minnannona. Vecu ch'è vo vi seti appincicatu. Soca èrati stancu quand'è vo seti ghjuntu à pichjà. Ùn aveti ch'è un fangottu. I vostri scarpi sò frusti è si vèdini i vosci peda. I vostri mani pàrini macinati è i vostri peda sò pesti. A capiscu ch’è vo fùssiti scappatu da dund'è vo. Sàppiati chì, quì, puri par campà centu anni è più, vi piattaremu è sareti vulsutu bè. Di megliu ùn pudareti essa. Sta casa oramai hè vostra. Pudareti essa ancu u tintu di me missiavu mortu in guerra di 14. Quali a sà qual'è vo seti. Pudeti ancu essa calchì ànghjulu mandàtuci à bedda posta da veda sì a ghjenti faci sempri tamanti sguerni. A bona vulintà ci hè. Quì ùn semu nè peghju nè megliu di l'altri. Sapemu rispittà a parsona chì veni à vèdaci. Avareti travirsatu i diserti. Avareti francatu i fiumi. Avareti viaghjatu par mari. Ma a peghju cuntrata hè quidda di a gattivezza di l'òmini. Tandu hè svrimbatu u nucenti. Hè sturzatu u nascitoghju. Hè subbaccatu u locu. Durmiti puri scuciuratu. Veghju eiu. È, à mè, par avà, sonnu ùn mi ni veni. Dopu ad avè sunnuttatu quì vi s'hà da richjarà u visu è v'ani da rida l'ochja. Tandu gudareti a paci è avareti vita bona. U soli luci sempri. È a ghjustizia stendi l'ali da parà à tutti. 0 terra di li me antichi chì hà sempri sapiutu essa cusì dignitosa, dacci forza ogni ghjornu da a faccenda chì ci tocca. A navi di u mondu viaghja di fondu sopr'à li mari è l'abissi, li scogli è l'empiifondi, è di cima par mezu à l'astri è i steddi, i luni è i saetti. Da l'Urienti à l'Uccidenti, com'è da un soli à un antru soli, splendi un lumu chì s'alza. 16Hè un cori umanu chì si primura di l'avvena di a Vaddi dundi ribomba a chjama eterna. Durmiti puri. U mondu hè vivu : a càntani i pòpuli d’ogni mamma. Acqua è terra da impastà un omu umanu. Rinatu Coti Aprili 2001 17